رنگرزی در صنعت فرش بافی

رنگ نخستین عاملی است که در یک تخته فرش به چشم میخورد، مواد رنگی از منابع گوناگون نظیر گیاهان، جانوران و منابع معدنی مثل فلزات و ترکیبات شیمیایی، بدست می آورند،

مهارت رنگرز

در به کار بردن مواد رنگی و میزان و نسبت ترکیب همه و همه از جمله عوامل خلق یک رنگ با کیفیت و زیباست. و این موارد اهمیت ویژه ای دارد. مهارت رنگرز از کیفیت رنگ و مواد الوان نیز با اهمیت تر است، زیرا بوده اند الیافی که با رنگ هایی که از مواد با کیفیت به دست آمده اند رنگ شده اند اما جذابیت خاصی ندارند و از درخشندگی لازم برخوردار نیستند. زیرا رنگرز مهارت کافی را در رنگ کردن الیاف نداشته است.از جمله مشکلاتی که در اثر عدم مهارت رنگرز ایجاد می شود این است که، نفوذ رنگ به داخل الیاف به درستی صورت نمی گیرد و فرش رگه دار شده و یا برعکس الیاف از مواد رنگی اشباع شده و باعث رنگ دهی الیاف و ضایع شدن فرش می شود.علاوه بر این مواردی که گفته شد نوع الیافی که رنگرزی روی آن انجام میشود مهم است. زیرا اگر چند دسته کلاف مختلف را تحت شرایط یکسان به صورت اتوماتیک رنگ آمیزی کنیم باز هم نتیجه ی کار در آنها یکسان نخواهد بود و هر کلافی رنگ متمایزی از دیگری به خود می گیرد.

تنالیته های رنگ

سه رنگ آبی، قرمز وزرد از دسته رنگ های اصلی میباشند، رنگ های دیگر مایه صلی یکی از همین رنگ هاست که در نتیجه ترکیب یک رنگ با رنگ یا رنگ های دیگری ساخته میشوند، که اصطلاحا به این گروه، رنگ های ثانویه میگویند، نظیر رنگ های سبز، بنفش و نارنجی. برخی از کارشناسان در تفکیک و درجه بندی رنگ ها، رنگ های دیگری مانند، زرد نارنجی، نارنجی قرمز، قرمز بنفش، بنفش آبی، آبی سبز،سبز زرد، را تحت عنوان رنگ های درجه سوم نام میبرند. به نظر می آید این عناوین در حرفه رنگرزی زیاد متداول نیست، بلکه این نام ها در بازار فرش آن هم از سوی برخی افراد مطرح میشوند. رنگ ها را از جهتی به دو نوع گرم و سرد تقسیم میکنند، این رنگ ها در دو مایه روشن و سیر تهیه میشوند، رنگ های روشن را به نام رنگ های باز و ملایم و رنگ های سیر را به نام رنگ های تند و پر مایه نیز می نامند.

تولید الیاف رنگی در واقعیت

در عمل برای اینکه رنگ های مختلف را بدست بیاوریم کارهایی باید انجام داد.برای اینکه رنگ سبز را بدست آوریم، باید ابتدا کلاف ها را با نیل و سپس با یک ماده رنگی زرد کرد.برای بدست آوردن رنگ نارنجی در الیاف، باید الیاف را با روناس و یا هر قرمز دیگری به رنگ قرمز درآورد و سپس در خم (khom) محتوای رنگ زرد وارد کرد. رنگ ارغوانی به این صورت به دست می آید که الیاف را ابتدا به رنگ قرمز در آورده سپس الیاف را داخل نیل می کنیم و به این ترتیب با نسبت های مختلف مجموعه رنگ های متفاوت به دست می آید. رنگ ها بر اساس ساختمان فیزیکی که دارند و کیفیت شیمیایی ثبوت، نوع دندانه هایی که با آن به کار می برند. و یا اینکه به چه روشی رنگرزی را روی آن انجام میدهند، طبقه بندی می کنند. در این مقاله با دسته بندی رنگ ها در دو گروه، دو نوع گروه رنگ داریم که رنگ های طبیعی و رنگ های شیمیایی هستند.

رنگ های طبیعی

گیاهان رنگدار در طبیعت بسیار زیادند، بشر در طول حیات خود آن هارا شناخته و مورد استفاده قرار داده است، هر یک از گیاهان ممکن است بصورت مستقل رنگی داشته باشند که آن را به لحاظ کیفیت طبیعی اش با درجات مختلف به رنگ های متعددی تقسیم کرده و در رنگرزی از آن بهره مند میشنوند، مانند ریشه گیاه روناس که میتوان با درجات مختلف (غلیظ و روشن) از آن استفاده کرد. برخی از گیاهان نیز دارای رنگهای ضعیفی هستند که رنگ آن ها را با رنگ های دیگر بصورت ترکیبی باید استفاده کرد. رنگ های حیوانی که از موجودات و حشرات به دست می آید، مانند حشره قرمز دانه و صدف ارغوان. و یا اینکه از خاک رس و معادن به دست بیاید. بافته شدن فرش های رنگارنگ در ادوار گذشته ایران، این نکته به دست می آید که صنعت رنگرزی در این سرزمین سالهای بسیار طولانی وجود داشته است. پژوهش هایی صورت گرفته که نشان می دهد ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و رنگ هایی که به کار می برده اند بسیار با کیفیت بوده و با مهارت بسیار بالا رنگ آمیزی شده اند.

ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابریشم، از گذشته ها دور، از گیاهان رنگ دار مثل: انار، گردو، روناس، اسپرک و از حشره قرمز دانه استفاده می کرده اند. حتی رنگ های گیاهی ایرانیان یکی از اقلام صادراتی ایران بوده است. کارگاه های رنگرزی در دوره  قاجار بسیار رونق داشته اند. در این کارگاه ها هر چه رنگ ها مازاد بر مصرف بوده اند، ساییده شده و به صورت پودر بسته بندی شده و به خارج از کشور صادر می شده اند. امروزه رنگ های شیمیایی برای رنگرزی الیاف کشف شده اند، که باز با این حال بسیاری از کارگاه های رنگرزی در ایران ترجیح میدهند که از رنگ های طبیعی برای رنگ کردن الیاف استفاده کنند و گاهی رنگ های طبیعی را با رنگ های شیمیایی ترکیب می کنند. و برای رنگ کردن الیاف پشمی و ابریشمی استفاده می کنند. مشکلی که رنگ های طبیعی دارند این است که گران هستند و تمام فام های رنگ را به این وسیله نمیتوان به دست آورد و رنگها نسبت به نوع شیمیایی محدود هستند. رنگ های طبیعی بیشتر در میان ایل ها استفاده میشوند زیرا منابع به دست آوردن رنگ ها در مسیر کوچ ایلات به مقدار فراوان وجود دارد و در مزارع و مراتع دهات ها یافت می شوند.

منابع رنگ های طبیعی

در ایران حدود صد و بیست نوع گیاه وجود دارد که از برگ، ریشه و تنه و گل و میوه آنها می توان برای بدست آوردن رنگ های طبیعی استفاده کرد. علاوه بر این منابع، برخی از گل سنگ ها، جلبک ها نیز عواملی هستند که از آنها برای استخراج رنگ استفاده می شود. این گل سنگ ها اغلب در نواحی مرطوب کنار دریا، جنگل ها و روی صخره ها می رویند، که آنها را جمع آوری کرده و خشک می کنند، و در رنگرزی به کار می برند. رنگی که از این مواد رنگ دار گل سنگ ها، به دست می آید، رنگهای قهوه ای، خاکستری، زرد و نارنجی هستند. کاربرد این رنگ ها در رنگرزی به خاطر عدم شناخت خواص آنها بلاتکلیف است و با وجود منبع عظیم آن نسبت به سایر منابع و مواد رنگ دار از آنها استفاده چندانی نمی شود.